Karagöz, Berkan. Balıkesir’in Yöresel Kadın Kıyafetleri, Balıkesir Bülteni, Mayıs 2016, s. 40-43.
Bu yazı Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Mayıs 2016 Bülteninde yayınlanmıştır.
Balıkesir, batıda Kaz Dağı’ndan doğuda Ulus Dağları’na ve kuzeyde Kapıdağ Yarımadası’na kadar uzanan topraklarıyla Türk(men)ler’in yoğun yerleşimine sahne olmuş bir yöre olup; Balıkesir’de, kendine özgü karakteristik özellikleri olan zengin bir halk kültürü ortaya çıkmıştır. Söz konusu halk kültürü unsurlarından biri de yöresel kıyafetlerdir. Dahası, Balıkesir yöresi, bilinip tanınandan çok daha görkemli bir yöresel kıyafet zenginliğini bünyesinde barındırır.
Folklor biliminin temel kaideleri zamanda derinlik ve mekanda yaygınlık ilkeleri üzerine oturmaktadır. Şöyle ki geleneksel ve yöresel olarak nitelenen bir kıyafet; bir köyde, kasabada veya şehirde en az 20 evin sandığından veya albümünden çıkmadıkça o kıyafet için yöreseldir nitelemesi yapılamaz. Söz konusu kıyafet aynı şehirde, kasabada veya köyde yaşayan bir kadının kendi tasarımı olabilir veya kıyafete kendi değerlerini simgeleyen unsurları yansıtmış olabilir. Balıkesir’e ait yöresel kadın kıyafetleri özelliklerine göre dört gruba ayrılarak incelenmektedir. Bunlar; Manav Giyimi, Yörük Giyimi, Tahtacı Giyimi ve Çepni Giyimi’dir.
Bu konuda Bkz. Yener Altuntaş, Yüksel Şahin ve Mücella Kahveci, Balıkesir İli Halk Oyunları Kıyafetleri Teknik Çizimleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Yayın No: 2416, 2000.
a-) Manav Giyimi
Balıkesir merkez ilçeleri, Bigadiç’in ovalık kesimleri, Kepsut’un ovalık kesimleri, Susurluk ve Savaştepe’nin bazı köylerinde benzer bir kadın giyim tarzı görülmektedir. Söz konusu kadın kıyafeti tepelik, simli pullu örtü veya yaşmak, iç gömlek, dış gömlek, cepken, koca don, peşkir, kemer, yün çorap ve ayakkabıdan oluşur.
Bu konuda Bkz. Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (2. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 24 Mart 2015.
Bu kadın giyimi Ova “Manav” kültürünün bir ürünüdür ancak Saray kültüründen etkilenme söz konusudur.
“Tepelik” simli pullu örtünün altında yer alan, başa takılan ve örtünün kaymamasını sağlayan bir aparattır. Ön kısmı boncuk ve mangırlarla dizili olan bu aparat, başa tutturularak yerleştirilir. Tepelik tutturulduktan sonra üstüne “simli pullu örtü veya yaşmak (yazma da olabilir)” sabitlenir ve çene altından bağlanmadan uçlar aşağıya doğru sarkıtılır. Bazı köylerde ise kenarları boncuk ve pullarla oyalanmış yaşmak, uçları sarkıtılmadan tepelik üzerinde bağlanır ve üzerine genelde pembe renkli Manavlara özgü örtü takılır.
Vücuda giyilenlere geçtiğimizde; önce uzun kollu sıfır yaka beyaz bürümcük kumaştan dikilen kol ve yaka kenarları oyalı “iç gömlek” giyilir. İç gömleğin üstüne ağır takım adı da verilen “dış gömlek” ve “koca don”dan oluşan ana parça giyilir. Dış gömlek ve koca don kendine has dikim tarzı ve siyah veya sırma işlemeleri olan ve ipekli kumaştan yapılan giyim parçalarıdır. Daha sonra düz kadife kumaştan yöresel sırma işlemeleri olan genelde mor veya siyah renkte olan “cepken” giyilir. Sonra bele yöresel motiflerle işlenmiş “peşkir” takılır. Aksesuar olarak da bazı köylerde “kemer” kullanıldığını görmekteyiz. Ayağa ise “yün çorap” ve daha çok “karanfilli kundura” adı verilen ayakkabı giyilir.
Manavlar özel günlerinde “pullu” adı verilen giysiyi giyerler ve başına tepelik ile simli pullu örtü takarlar. Söz konusu özel elbise genelde pembe tonlarında satenden olup üzeri sim-sırma ve metal pullarla işlenmiştir. Bir Manav giyimi olan pullu (ve bindallılar) adlı giysi giyilince, başa Yörükler’e ait olan ve genelde Sındırgı’da rastlanan gelin-başları takılmaz.
b-) Yörük Giyimi
Balıkesir’in daha çok Doğu ilçelerinde yaşayan “Yörük” kadınlarının kendilerine özgü giyimleri vardır. Yörük kadın giyimi genel olarak albez, alın bezi, don, göynek, göğüslük, üç etek, cepken, arkalaç, önlük, golan-dongurdak, yün çorap ve ayakkabıdan oluşur.
Bu konuda Bkz. Türkan Mersinoğulları, Balıkesir Halk Dansları ve Kıyafetleri, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Sayı: 301, Ağustos 1974
Başgiyimi albez ve alın bezi adı verilen giyim parçalarından oluşmaktadır. “Albez” genelde ipekli veya saten kumaştan olup kırmızı veya pembe renkte; üzeri yöresel motiflerle bezeli; uçları yeşil kumaşla şeritlendirilerek boncuk ve karanfillerle süslenmiş başgiyim parçasıdır. Albez iki ucundan katlanarak üçgen hale getirilir ve başörtüdeki motifler görünür kısımda kalacak biçimde yüz kenarlarından çepeçevre sarılarak baş üstünden bağlanır. Albez bağlandıktan sonra genelde pullarla motiflendirilmiş ve süslenmiş olan “alın bezi” adı verilen başgiyimi parçası, pullar alına gelecek şekilde sağdan ve soldan dolandırılarak başa tutturulur. Balıkesir Yörükleri’nin geleneksel baş bağlama şekli budur.
Ancak bir istisna olarak Dursunbey bölgesinde bazı köylerde alın bezi yerine “terlik” adı verilen başgiyim parçasının kullanıldığını görüyoruz. Terlik, ön kısmı mangırla boncuklarla süslenmiş başgiyim parçasıdır ve çene altından bağlanarak tutturulur. Terlik üzerine “yazma” geleneksel baş bağlama şekliyle bağlanır ve yazma üzerine “kırmızı tül”den başörtüsü sarkıtılır.[4]
Vücut giyimine gelince; öncelikle ayağa kırmızı veya paçaları yöresel motiflerle işlenmiş beyaz renkte pamuklu dokuma bezden “don” giyilir. Daha sonra vücuda ayak bileklerine kadar uzanan genelde beyaz renkte, etek uçları yöresel motiflerle işli, yakası açık ve pamuklu ketenden dokunmuş “göynek” adı verilen giyim parçası ve göyneğin üzerine de “üç etek” adı verilen giyim parçası giyilir. Üç etek kutnu, telli, altıparmak, atlas benzeri kumaşlardan yakası yuvarlak olacak şekilde dikilir. Üç etek adı üzerinde bir parçası bel arkasından ayak bileklerine kadar uzanan, iki parçası da bacak önlerinden bileklere kadar sarkmakta olan üç parçalı bir giyim parçasıdır. Giyimde üç eteğin ön iki parçasının (kulaklarının) nasıl konumlandırılacağı önemlidir. (Dursunbey bölgesinde bazen üç etek giyilmeden onun yerine “saya” adı verilen giysi giyilir.) Üç etekten sonra göğüs kısmına pazen veya basma cinsi kumaştan yapılan “göğüslük” adı verilen giyim parçası takılır. Göğüslükten sonra göğüslük üzerine “cepken” giyilir. Cepken sarma ve simlerle süslenmiş genelde kadifeden yapılan siyah renkte ve vücudun üst bölgesini örten kollu bir giyim parçasıdır. Bu tarz cepkenler genelde Sındırgı’da karşımıza çıkmaktadır. Bunun dışında Bigadiç’in, Kepsut’un, Dursunbey’in kendine özgü cepkenleri vardır.
Üç etek giyildikten sonra vücudun basen bölümüne yöresel dokumadan imal edilmiş “arkalaç” adı verilen parça giyilir. Şal kuşak şeklinde veya dongurdaklı olabilen arkalaç, üçgen katlanarak bele bağlanır. Daha sonra göbek hizasından aşağıya çubuklu veya siyah-dokumadan oluşan, yöresel motiflerle bezeli ve dizlerin altına kadar uzanan “önlük” takılır. Önlük ve arkalaç bağlandıktan sonra üstüne “golan” adı verilen ve bele dolanan, uçları dongurdaklı (at kılından yapılmış olan püsküller) parça bağlanır ve dongurdaklar belden aşağıya sarkıtılır. Golan, giysi parçalarını sıkılaştırma ve tutturma işlevi görür. Daha sonra ayağa, beyaz yünden motifli çoraplar giyilir. Çorabın üstüne “işlemeli kundura” veya “göğebakan” adlı ayakkabı giyilerek Yörük Kadın giyimi tamamlanır. Aksesuar olarak ise, “kemer” ve “yanbaş boncuğu”nun kullanıldığı görülmektedir. Daha çok Dursunbey köylerinde görülen bir aksesuar da “telli” adı verilen sırttan bileklere kadar uzanan bir giyim parçasıdır. Yörüklerde kızlar evlenirken, başlarına yöresel gelin-başları yapılır. Özellikle Sındırgı köylerinde yapılan gelin-başları oldukça orijinal olup gelin-başları köyden köye değişiklik arz eder.
Balıkesir Yöresi Klasik Yörük Kadın giyimi videoda sunulan şekildedir.
c-) Tahtacı Giyimi
Tahtacı Türkmenleri Balıkesir coğrafyası içinde, Altıeylül ilçesine bağlı Türkali köyü, Savaştepe’ye bağlı Kongurca köyü, Kepsut’a bağlı Mehmetler köyü, Burhaniye’ye bağlı Pelitköy ve Tahtacı köyü ile Kazdağı’nda bulunan pek çok köyde ikamet etmektedirler. Tahtacı kadınlarının yöresel kıyafetleri kendine has hususiyetler taşımakta olup, özellikle başgiyiminde Tahtacı köyleri arasında, farklılıklar olduğu görülmektedir.[5]
Bu konuda Bkz. Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (3. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 5 Nisan 2015.
Bu bağlamda Altıeylül ilçesine bağlı Türkali köyü kadın giyimini incelediğimizde yaşmak, alınlık (arınlık), göynek, deyre, göğüslük, kolon, önlük, könçek, yün çorap ve ayakkabıdan oluştuğunu görüyoruz. Buna göre, başa giyilenler yaşmak ve arınlıktır. “Yaşmak” beyaz renkte ve genelde iki kenarı oyalanmış başörtüsüdür. Yaşmak bağlandıktan sonra üstüne tüm alını çevreleyecek şekilde “alınlık” takılır. Alınlık saten veya ipekli kumaştan yapılır ve kırmızı-yeşil parçadan oluşur. Ayrıca boncuk ve pullardan oluşan bir parçası daha vardır. Alınlığın tüm parçaları, sol kulak üzerinden düğümlenerek aşağıya doğru sarkıtılır. Vücuda giyilenlere geçtiğimizde, alta genelde paçaları büzmeli “könçek” adı verilen şalvar giyilir.
Daha sonra eteğinin yan kısımları pul ve boncuklarla süslenmiş ipekli kumaştan yapılan “göynek”; göynek üzerine ise renkli İzmir keten kumaşından veya top kumaştan yapılmış “deyre” adı verilen sadece Tahtacılar’a özgü olan üç etek giyilir. Deyrenin öndeki parçalarının iç tarafları pul ve boncuklarla süslenir ve kanatlar bel arkasında sabitlenmiştir.
Daha sonra göğüs üzerine renkli kumaşlardan yapılan “göğüslük” adı verilen parça giyilir. Sonra bele “kolon” sarılır ve deyre sabitlenir. Daha sonra yatay şeritler şeklinde dizayn edilmiş ve pul-boncuklarla süslenmiş “önlük” adı verilen giyim parçası göbek altından diz altına kadar sarkıtılır. Ayağa “yün çorap ve ayakkabı” giyilir. Ayakkabının cinsi çarık, göğebakan veya karanfilli kunduradır. Kongurca köyünde yaşmak ve arınlık dışında terlik, ilmeçer, tomaka, kulak adlı kısımlar başgiyim parçalarını oluşturur[6]. Kazdağı Tahtacı köylerindeki başgiyim parçaları ise takke, keten, yırtma, çeki, zülüflük, çilpek ve ilmeçerdir[7]. Ayrıca, Tahtacıların da kendilerine özgü gelin-başları vardır.
d-) Çepni Giyimi
Balıkesir Çepnileri’nin giyimi Tahtacılar’dan ziyade Yörük kadın giyimine benzerlik gösterir. Genel olarak Çepni giyimi alına gelecek kısımlarında mangırların dizili olduğu tepelik, kendine özgü desenleri olan albez, don, göynek, göğüslük, üç etek, cepken, önlük, golan, çorap ve ayakkabıdan oluşur[8].
Bu konuda Bkz. Mustafa Salman, Balıkesir Tarih-Coğrafyası, s. 71 (Yayının tarihi belirtilmemiş).
Balıkesir Çepni giyiminde öne çıkan en önemli aksesuar “çılkak” adı verilen Çepniler’e özgü dongurdaklardır. Çılkak bele dolanır ve boncukla süslenmiş üçgen şeklindeki uçları bel hizasından yanlara sarkıtılır. Bele sıralı mangır veya altınlardan oluşan aksesuar takılır.
—KAYNAKÇA—
[1] Bu konuda Bkz. Yener Altuntaş, Yüksel Şahin ve Mücella Kahveci, Balıkesir İli Halk Oyunları Kıyafetleri Teknik Çizimleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Yayın No: 2416, 2000.
[2] Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (2. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 24 Mart 2015.
[3] Bu konuda Bkz. Türkan Mersinoğulları, Balıkesir Halk Dansları ve Kıyafetleri, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Sayı: 301, Ağustos 1974.
[4] Yener Altuntaş, Yüksel Şahin ve Mücella Kahveci, Balıkesir İli Halk Oyunları Kıyafetleri Teknik Çizimleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Yayın No: 2416, 2000, s. 10.
[5] Bu konuda Bkz. Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (3. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 5 Nisan 2015.
[6] Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (3. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 5 Nisan 2015.
[7] Sabiha Tansuğ, Türkmen Giyimi, Ak Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi: 9, 1985, s. 52-56; Dr. Attila Erden, Anadolu Giysi Kültürü, Ankara: Dumat Ofset, 1998, s. 158.
[8] Mustafa Salman, Balıkesir Tarih-Coğrafyası, s. 71 (Yayının tarihi belirtilmemiş).
