Balıkesir Yöresi Kadın Oyunları Hakkında

Karagöz, Berkan. Balıkesir Yöresi Kadın Oyunları, Balıkesir Bülteni Dergisi, Mart-Nisan 2017, s. 80-81.

Bu yazı Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Mart-Nisan 2017 Bülteninde yayınlanmıştır.

Balıkesir, Anadolu’nun kuzey batısında kurulmuş bir kent olup, aynı zamanda batıda Kaz Dağları’ndan doğuda Ulus Dağları’na ve kuzeyde Kapıdağ Yarımadası’na kadar uzanan topraklarıyla Türk(men)ler’in yoğun yerleşimine sahne olmuş bir yöredir. Yörede Türk(men)ler özellikleri bakımından dört alt gruba ayrılır. Bunlar Manavlar, Yörükler, Tahtacılar ve Çepniler’dir. Bu bağlamda Manavlar’ın, Yörükler’in, Tahtacılar’ın ve Çepniler’in ürettiği halk oyunları kültürü, Balıkesir yöresi kadın oyun kültürünü oluşturmaktadır.

Balıkesir Yöresi’nde kadınların halk oyunları kültürü yöremiz kadim “Türk” kültürünü gözler önüne seren en önemli tarihi öğedir. Bu nedenle kadın halk oyunları konusunda çok hassas olmalıyız. Balıkesir yöresi kadın halk oyunlarını izlemek, kadim Balıkesir Türk(men) kültürüne canlı olarak tanık olmak demektir. Oyunlar ve giysiler Balıkesir Türk(men) kültürünün bir yansımasıdır. Bu bağlamda, Balıkesir topraklarında doğmuş veya gelişmiş tavırlar ve oyun adımları Balıkesir yöresine ait oyunlardır. Yine söz konusu oyunlar oynanırken giyilen halk giysileri Balıkesir yöresine ait giysilerdir. Balıkesir’de kadın oyunları açısından çok orijinal oyunlara ve giysilere rast geliyoruz. Buna göre, Balıkesir kadın oyunları bakımından, Batı Anadolu’nun en zengin yörelerinin başında sayılmaktadır.

“Balıkesir Yöresi” kadın oyunları genelde yapısal özellikleri dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır. Buna bağlı olarak Balıkesir kadın oyunları; Yörük oyunları, Manav oyunları, Tahtacı oyunları ve Çepni oyunları olmak üzere dört gruba ayrılarak incelenebilir. Geleneksel olarak kadın oyun enstrümanları bakır tava, kazan, kaşık ve zilli maşa olup oyunlar sözleri eşliğinde oynanır[1].

Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresi Halk Oyunları ve Çalgıları, Önce Körfez Gazetesi, 13 Şubat 2015, s. 5.

a-) Yörük Oyunları: Bu oyunlar yöreye özgü kaşıklarla oynanan oyunlar olup Sındırgı, Bigadiç, Dursunbey, Kepsut ile bazı Savaştepe köylerinde oynanır. Oyunlarda konar-göçerliğin etkisi ve yansıması vardır. Oyunlar Yörüklere özgü tahta kaşıklarla oynanır. Yörük kadın oyunları üç alt kategoride incelenebilir: Sekmeli oyunlar, adımlı oyunlar ve hoplamalı oyunlar. Azime, Akpınar, Hatçam, Durnalar, Tüllek (İğde Dalı), Yörük Dağı, Oğlanın Adı Hakkı, Şerifem, Aşağı Yoldan, Aşağı Yelden, Şıngır, Sındırgı Oyun Havası, Suda Balık Oynuyor, Demirciler, Tünleme, Kocaceviz, Kırmızı, Dursunbey Köy Oyunu, A Gız Sini Geliyor, İloğlu yukarıda bahsedilen yerlerdeki köylerden derlenen başlıca kadın Yörük oyunlarıdır. Oyunlar, genelde 9/8 ritimlidir.

“Oyunlar genellikle karşılıklı oynanır ve karşılıklı geçişler üzerine kuruludur. Kaşık oyunlarında kolların şekli baş hizasında dike yakındır ve genelde sağ ayakla başlar. Ancak Bigadiç’in bazı köylerinde kollar dirseklerden kırılarak eller omuz hizasında olacak şekilde sağa ve sola açılır. Kaşık oyunlarının kendine özgü naraları vardır: Hop de, Atti gibi. Bazı oyunların veya figürlerin opposite (ters adımlı) oynandığı görülür.”[2]

Oğuz Kaplan, 13 Şubat 2015, s. 5.

Genel olarak Yörük kadın giyimi, albez, alın bezi, don, göynek, göğüslük, üç etek (bazı köylerde saya), cepken, arkalaç, önlük, golan, çorap ve ayakkabıdan oluşur[3].

Türkan Mersinoğulları, Balıkesir Halk Dansları ve Kıyafetleri, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Sayı: 301, Ağustos 1974, s. 7054-7056; Dr. Attila Erden, Anadolu Giysi Kültürü, Ankara: Dumat Ofset, 1998, s. 166.

Aksesuar olarak ise, “kemer” ve “yanbaş boncuğu”nun kullanıldığı görülmektedir. Bunun dışında Dursunbey ve Bigadiç köylerinde görülen bir aksesuar da “telli” adı verilen sırttan bileklere kadar uzanan bir giyim parçasıdır.

b-) Manav Oyunları:

Balıkesir ovası ile çevresinde ve Gönen bölgesinde yaşayan ve kendini Manav olarak tanımlayan kitlenin kendine özgü kadın oyunları vardır. (Manav tabiri, Balıkesir bölgesine 17. yüzyıl öncesinde bir şekilde yerleşik hayata kendi isteğiyle geçen Türkmen boylarını ifade etmede kullanılan etnoğrafik bir tanımdır[4].

Aydın Ayhan, Balıkesir’in Kimliği-1, Balıkesir Belediyesi Yayınları, 2011, s. 29-30.

166 Numaralı ve 1530 tarihli Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri’ne göre, Balıkesir Ova kültür çevresindeki köylerin çok büyük bir çoğunluğu 1530 yılı öncesinde kurulu haldedir[5].)

166 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, (937/1530), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No: 27, 1995, s. 118-124 ve 188.

Bu oyunlar kaşıksız oyunlardır. Karyolamın Demiri, Kayalar (Oğlan Havası), Mende, Entarisi Damgalı, Fatmam, Şıngır, Eşmem Ben, Hadi Yarim, Asmaların Filizi, Dere Boyu Düz Gider, Çay Benim Çeşme Benim, Debboy Önünde Diken, İnce Memet, Demirciler, Koca Oyun, Karşılama adlı oyunlar ova Manav köylerinde tespit edilmiş başlıca oyunlardır. Ova bölgesinde Manav olarak tanımlanan kitlenin yöresel giyimi tepelik, simli pullu örtü veya yaşmak, iç gömlek, dış gömlek, cepken, koca don, peşkir, kemer, çorap ve ayakkabıdan oluşur[6].

Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (2. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 24 Mart 2015.

c-) Tahtacı Oyunları: Balıkesir yöresindeki Tahtacı Türkmenleri tarafından oynanan oyunlardır. Bu oyunlar da kaşıksızdır. Bu oyunların kendine özgü tavrı vardır. Mendili Oyaladım, Sarıkarınca, Al Basmadan Donum Var, Haydi Güzelim, Bağlarım, Lamba Şişesi, Baydan Nazmiye, Demirciler, Karyolamın Demiri ve Akpınar başlıca Tahtacı Türkmen oyunlarıdır. Tahtacıların kendine özgü giyimleri vardır.

“Oyunlar çember formunda veya karşılıklı oynanır. Oyun esnasında çember formundan karşılıklı forma geçişler görülebilir. Oyunlarda sağa sola salınmalar, kıvrak dönüşler, çökmeler, şaplak vurmalar ve kol hareketleri vardır. Bazı oyunlar veya figürler; erkek oyunlarına özenti hissi uyandırır. Oyunlar sözleri eşliğinde oynanır ve birçok oyun sözünde “nina nina” tarzındaki söz kalıplarının kullanımı dikkati çeker. Oyunlarda kolların şekli baş hizasında dike yakındır; ancak bazı köylerde kollar yanlara açılarak omuz hizasında kırılır. Bazı oyunların veya figürlerin opposite oynandığı görülür. Bazı oyunlar sağ, bazı oyunlar sol ayakla başlar.”[7]

Kaplan, 2015, s. 5.

d-) Çepni Oyunları: Balıkesir merkez, Manyas ve Bigadiç’te yoğunlaşan Çepniler’in kostüm derlemesi tamamlanmış olup, oyun derleme çalışmaları halen devam etmektedir.

—Kadın Oyunlarını Derleme Çalışmaları

Balıkesir’de, Balıkesir yöresi kadın oyunlarını derleme çalışmaları 1960’lı yıllarda başlamıştır. 1960’lı yıllarda kurulan Türkali Köyü Halk Oyunları Ekibi, Balıkesir ovası ve çevresinde oynanan kadın oyunlarını derlemiş ve yurt çapında tanıtmıştır[8].

1967 Balıkesir İl Yıllığı, s. 195.

Özellikle Tahtacı menşeili Balıkesir kadın oyunlarının derlenerek sahneye konmasında önem arz eden bir halk oyunları topluluğudur. 1970-1980 arasında o dönemin tek yarışması olan Milliyet Gazetesi yarışmalarına katılan Balıkesir Necatibey İlköğretmen Okulu (Lisesi) ise, Balıkesir kadın Yörük oyunlarının ve giysilerinin derlenmesi konusunda öncü rol oynamıştır[9].

Türkan Mersinoğulları, 1974, s. 7054-7056.

1970’li yıllarda kurulan Euro-folk Balıkesir ekibi, Balıkesir kadın oyunlarının sahnelenmesi açısından oyunlara yön veren ehemmiyette olmuştur.

1984 yılında o zamanki adıyla « Milli Eğitim, Gençlik ve Spor Bakanlığı Beden Eğitimi Spor ve İzcilik Dairesi Başkanlığı » ilk ve orta dereceli okullar ve dernekler arası tüm yurt çapında halkoyunlarını geliştirmek amacıyla yarışmalar yapmaya başlamıştır[10].

Göktan Ay, Folklor (Halkbilim) Genel Bilgiler-Oyun-Müzik, İstanbul: Pan Yayıncılık, 1999, s. 53.

Bu tarihten itibaren söz konusu MEB yarışmaları Balıkesir yöresi kadın halk oyunları pratiğinin ve sahne tekniklerinin gelişmesinde ana etken olmuştur ve Balıkesir’in pek çok ilçesi ve köyünden pek çok kadın oyunu derlenmiş ve literatüre kazandırılmıştır.

Geleneksel yapı gözardı edilerek yapılan sahneleme çalışmaları uzun yıllar onarılamamaktadır. Bu yüzden, yöre oyunları çekirdeği ve özellikleri dikkate alınarak, yapısı bozulmadan, oyun figürlerindeki gerçek vurgu ve nüanslar ortaya çıkarılarak ve adımlardaki zenginlik korunarak sahneye konmalıdır.

— KAYNAKÇA —

[1] Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresi Halk Oyunları ve Çalgıları, Önce Körfez Gazetesi, 13 Şubat 2015, s. 5.

[2] Oğuz Kaplan, 13 Şubat 2015, s. 5.

[3] Türkan Mersinoğulları, Balıkesir Halk Dansları ve Kıyafetleri, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Sayı: 301, Ağustos 1974, s. 7054-7056; Dr. Attila Erden, Anadolu Giysi Kültürü, Ankara: Dumat Ofset, 1998, s. 166.

[4] Aydın Ayhan, Balıkesir’in Kimliği-1, Balıkesir Belediyesi Yayınları, 2011, s. 29-30.

[5] 166 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, (937/1530), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No: 27, 1995, s. 118-124 ve 188.

[6] Oğuz Kaplan, Balıkesir Yöresel Halk Oyunları Giysileri (2. Bölüm), Önce Körfez Gazetesi, 24 Mart 2015.

[7] Kaplan, 2015, s. 5.

[8] 1967 Balıkesir İl Yıllığı, s. 195.

[9] Türkan Mersinoğulları, 1974, s. 7054-7056.

[10] Göktan Ay, Folklor (Halkbilim) Genel Bilgiler-Oyun-Müzik, İstanbul: Pan Yayıncılık, 1999, s. 53.